پیام حیدرقزوینی

اگرچه ایوان تورگنیف به عنوان یکی از چهره های درخشان رمان نویسی روسیه در قرن نوزدهم به شمار می رود و شهرت جهانی اش نیز به واسطه شاهکارهایش در زمینه داستان نویسی است، اما از او شعرهایی هم به جا مانده که نشان دهنده وجوه دیگری از توانایی های این چهره کلاسیک ادبیات روسیه است.

شعرهای تورگنیف در کتابی با عنوان «دفتر شعرهای منثور» منتشر شده است. خود تورگنیف شعرهایش را شعر منثور نامیده بود و به اعتقاد منتقدان او در کنار بودلر گونه جدیدی از شعر را در ادبیات اروپا و به ویژه روسیه به وجود آورد، اگرچه می توان گفت که بودلر با تاثیر از شعرهای تورگنیف بود که مجموعه ای سرود.

«دفتر شعرهای منثور» که حاصل سال های پیری و بیماری تورگنیف است، در سال 1882 منتشر شد و بعدها قطعه ها و متن هایی دیگر نیز به این مجموعه پیوست شد. تورگنیف در دوره ای این قطعه های کوتاه و شاعرانه را نوشت که با مشقت ناشی از سرطان درگیر بود و در آن وضعیت، کاری طولانی تر از این هم نمی توانست انجام دهد. تورگنیف که بیش از شصت و چهار سال عمر نکرد، در دو سال آخر عمر از سرطان استخوان های شانه رنج می برد. شعرهای منثور او، اگرچه از سال 1877 بر کاغذ می آمده است، بیش از همه از حال وهوای پیری و همین بیماری او ناشی شده است.

درون مایه اصلی اشعار منثور تورگنیف تغزل است. او در آغاز به این شعرها و قطعه ها به چشم یادداشتی برای آثار بزرگ تر خود نگاه می کرد و قصد چاپ آنها را نداشت. اما با اوج گیری بیماری متقاعد شد که بخشی از آنها را چاپ کند. البته تورگنیف برخی قطعه ها را، شامل سی ویک متن کوتاه دیگر، خصوصی خواند و از چاپ شان امتناع کرد اما این بخش دوم نیز در سال 1930 در آخرین اقامتگاه او، در پاریس، به دست آمد و به این کتاب اضافه شد. خود تورگنیف در نامه ای به دوستش درباره این شعرها نوشته بود: «از چهار ماه پیش شماری شعر، از آنجا که متاسفانه شاعر نیستم، به نثر، بر برگ های پراکنده نوشته ام. هرگز به انتشار آنها فکر نکرده بودم. اما همین تازگی، برگی از این مجموعه به دست ناشر روسی من رسید که بنا به اصرارش پنجاه شعر از آن را برای مجله اش در اختیار او گذاشتم. در اصل این سروده ها، اگر مودبانه بگویم، جز واپسین ناله های یک مرد پیر نیستند».

«دفتر شعرهای منثور» سال ها پیش با ترجمه محمود حدادی به فارسی ترجمه شده بود و به تازگی چاپ دیگری از آن در نشر مهراندیش منتشر شده است. حدادی معتقد است که در این مجموعه، تورگنیف با دیدی متاثر از دهری گری شوپنهاوری و غمی خالی از تسلای متافیزیکی، به بازبینی زندگی خود رو می آورد، در هاله ای از رویا و خاطره با جان خود به گفت وگو می نشیند و با این همدم تنهایی اش در غربت فرانسه، از عشق، وطن، طبیعت و مرگ و به ویژه از جوانان می گوید؛ جوانان آرمان گرایی که به رسم آن روزگار، در طرد ستم اجتماعی و سرکوب دولتی، به راه مبارزه هایی فداکارانه می رفتند. حدادی همچنین در متنی که سال ها پیش درباره این اثر تورگنیف در «کتاب زمان» منتشر کرده بود، نوشته بود: «در هاله ای از خاطره های غم آلود و نگرش های شکوه آمیز به کیهان، طبیعت، عشق، مرگ و بیماری در این مجموعه -بیشتر به یاری عناصر زبانی سبک رمانتیک- هریک از این دردها و تلخ کامی ها بیانی مشخص می یابد. نیز نوعی جبرگرایی یا دهری گری، توجهی خاص به اندیشه زروانیه، در این مجموعه بروز می کند که بیش و کم از شوپنهاور تاثیر گرفته است. تورگنیف طبیعت را نیروی کور و بی تمییزی می شمارد که عمر هفتاد نسل انسانی برایش دقیقه ای بیش نیست و در این نفس بلند او، این اقیانوس بی کرانه زمان، آدمی از غرق شدن و فنا گریزی ندارد. با این همه خطا است اگر این مینیاتورها را تنها واپسین ناله های مردی پیر بدانیم. آن محبت به مردم، به ویژه به قشرهای محروم روسی، که در دیگر آثار رخ می نماید، در اینجا نیز، البته بیشتر بر زمینه ای حزن آلود نقش می یابد و با قلمی واقع گرایانه به این قطعه ها جوهره زمانی و مکانی می بخشد».

تورگنیف اشراف زاده بود اما در رمان ها و نیز در کتاب «دفتر شعرهای منثور» به ظهور جریان های تازه در جامعه روسیه آن دوران نظر داشت. او به ویژه در رمان مشهورش، «پدران و پسران»، ظهور شخصیتی جدید را به تصویر کشیده است: روس جوانی که شمایلی از روشنفکری است که نظم مسلط را به چالش می کشد. نابوکف در «درسگفتارهای ادبیات روس» نوشته که تورگنیف با این رمان موفق شد کاری را که قصد داشت، انجام دهد؛ یعنی یک شخصیت مرد، یک روس جوان خلق کند که هم فقدان درون نگری اش تصدیق شود و هم آدمک یک روزنامه نگار، از نوع سوسیالیستی اش، نباشد: «بازارف بی شک مردی است قوی؛ و به احتمال زیاد اگر دهه بیست عمرش را پشت سر می گذاشت (ما در زمانی که تازه از دانشگاه فارغ التحصیل شده است، با او روبه رو می شویم) در آن سوی افق رمان یک متفکر اجتماعی بزرگ، پزشک برجسته یا انقلابی فعال از کار درمی آمد». نابوکف می گوید که تورگنیف مخلوقش را از الگویی که بر خود تحمیل کرده است، بیرون می آورد و او را در جهان معمول بخت و تصادف می گذارد. می گذارد که بازارف نه بر اثر تکامل درونی خاص در طبیعتش، بلکه به حکم کور سرنوشت بمیرد: «او با شجاعت در سکوت می میرد؛ مثل کسی که در میدان جنگ می میرد؛ اما در زوال او عنصری از تسلیم و رضا هست که با روند کلی تن ندادن آرام به سرنوشت، که بر کل هنر تورگنیف سایه می افکند، به خوبی همپا می شود. ادوارد سعید در کتاب «نقش روشنفکر» از بازارف به عنوان شخصیتی متمایز یاد کرده است. سعید می گوید تنها در فرایند زندگی عصر مدرن است که به عنوان رمان یا درام می توانیم ببینیم که چگونه روشنفکران نه فقط نماینده بعضی جنبش های بزرگ اجتماعی یا زیرزمینی هستند، بلکه به ویژه سازندگان شیوه زندگی و ایفاگر نقش هایی اجتماعی نیز به شمار می آیند که منحصر به خود آنها است. سعید می گوید در هیچ کجا بهتر از برخی رمان های نامتعارف قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نمی توان توصیف چنین نقشی را پیدا کرد و از رمان «پدران و پسران» تورگنیف به عنوان یکی از این رمان ها یاد می کند. او می گوید در این رمان ها با ظهور ناگهانی بازیگری جدید به نام روشنفکر جوان مدرن روبه رو می شویم.