نادر شهریوری (صدقی)
اگرچه تاریخ انتشار «دایی جان ناپلئون» به اواخر دهه چهل شمسی بازمی گردد، اما مضمونی که در این داستان سراسر خواندنی پی گرفته شده است به خلقیات ما ایرانیان نیز بازمی گردد و آن نوعی دشمن هراسی است. این مسئله درباره دایی جان ناپلئون حادتر هم می شود، زیرا با تجربه های شخصی وی در جنگ های ممسنی-کازرون ارتباط پیدا می کند که او شخصا در آن جنگ های سرنوشت ساز حضوری تعیین کننده داشت. هرچند دایی جان ناپلئون با استفاده از تاکتیک های ناپلئونی بر قوای انگلیسی پیروز می شود، اما این هیچ گاه مانع از آن نشد که او در طول حیات خود از ترفندهای دشمن خارجی غافل بماند. «دایی جان ناپلئون» ماجرایی است که می توان آن را از جنبه های گوناگون مورد تفسیر قرار داد و این ازجمله ویژگی های هر اثر ادبی است. در وهله اول آنچه به چشم می آید اقتدار دایی جان ناپلئون است؛ او فرزند ارشد آقا بزرگ ستوان سوم بازنشسته و از خانواده اشرافی است و این از همان ابتدا او را در موقعیتی بالاتر قرار می دهد. درباره خلق وخوی دایی جان ناپلئون سخن بسیار گفته شده است. بسیاری او را مردی حساس، تندخو و متوهم می دانند و بسیاری دیگر دایی جان ناپلئون را آدمی با حسن نیت، خوش قلب و خانواده دوست می دانند که می کوشد اقتدار خود را در میان اطرافیان حفظ کند تا از نفوذ انگلیسی ها و عوامل آنها جلوگیری کند. اما رمان ایرج پزشکزاد علاوه بر دایی جان ناپلئون بازیگران دیگری هم دارد که هر یک به نوبه خود نقشی مهم بازی می کنند که ازجمله می توان از اسدالله میرزا نام برد. او شخصیت آدمی متجددمآب، نکته بین و خوشگذران را به نمایش می گذارد که گرچه در ظاهر اقتدار دایی جان ناپلئون را می پذیرد و با او رفتاری دوستانه دارد، اما دایی جان چندان که باید به او اعتماد ندارد و او را انگلیسی مآب می داند که ممکن است بعدها با ولنگاری و بی بندوباری که اسدالله میرزا دارد توسط آنها -انگلیسی ها- استخدام شود. از دیگر شخصیت های دایی جان ناپلئون، سعید خواهرزاده دایی جان است که چنان که راوی داستان درباره اش می گوید گویا در یک روز گرم تابستانی دقیقا در سیزده مردادماه حول وحوش ساعت سه ربع کم، عاشق لیلی دختر دایی جان ناپلئون می شود و روابط میان این دو و حواشی های آن بخشی از رمان می شود؛ روابطی که برخلاف اسدالله میرزا چندان مورد پسند دایی جان ناپلئون قرار نمی گیرد. او با کمی سوءظن از بابت نفوذ عوامل انگلیسی به آن می نگرد. مهم ترین شخصیت این رمان که از قضا موتور متحرکه آن نیز به حساب می آید، اتفاقا آدمی است که ظاهرا در مناسبات قدرت چندان به حساب نمی آید و فی الواقع در سایه قرار دارد و آن مش قاسم خدمتکار خانه زاد دایی جان ناپلئون است. مش قاسم از نظر طبقاتی درست نقطه مقابل دایی جان ناپلئون قرار دارد. او روستازاده ای اهل غیاث آباد اطراف قزوین است که از قدیم الایام به عنوان گماشته در خدمت دایی جان بوده است و به ویژه در جنگ های ممسنی-کازرون به عنوان همراه و محافظ و تیماردار دایی جان ناپلئون خدمت کرده است و اکنون در ایام بعد از جنگ نوکر خانواده و در حقیقت پادوی دایی جان ناپلئون شده است. او اگرچه در آرزوی بازگشت به غیاث آباد است، اما بازی روزگار چنان است که او را در خدمت خاندانی معظم اما پرمشغله قرار داده که گویا تا آخر عمر خود نیز می بایستی در خدمت باقی بماند. مناسبات میان دایی جان ناپلئون و مش قاسم از هر جهت قابل تامل است؛ این دو اگرچه ظاهرا در قالب آقا- نوکر، ارباب-خدمتکار و... با یکدیگر مراوده دارند و زندگی می کنند و در این میان روابطشان گاه به کشمکش و دعوا آن هم از طرف دایی جان ناپلئون منجر می شود، اما در نهایت مناسباتشان چنان است که بدون وجود یکدیگر نمی توانند ادامه دهند، زیرا هر یک بنا بر دلایلی کاملا قابل فهم به یکدیگر نیازمندند.

«سرمایه» دایی جان ناپلئون در حفظ موقعیت های خود در میان فامیل و آشنایان قبل از هر چیز به دستاوردهای او در جنگ با قوای بیگانه برمی گردد. در حقیقت او به واسطه نبردهایش با انگلیسی هاست که می تواند هویت خود را تعریف کرده و سیاستش را پیش ببرد. بدین منظور او بیش از هر چیز به شاهدی مطمئن نیاز دارد تا گواه نبردهای او با دشمن باشد؛ جنگی که تنها به مدد تاکتیک های «ناپلئونی» او پیروز شد. در این میان مش قاسم تنها چهره باقی مانده از آن دوران است. وجود او دلیلی غیرقابل انکار بر رشادت های دایی جان ناپلئون به حساب می آید، طرفه آنکه مش قاسم نیز به خاطر آنکه شغلش را از دست ندهد بر افسانه سرایی دایی جان ناپلئون مهر تایید می زند و سخنان او را تایید می کند تا موقعیت خود را در آنجا تثبیت کرده باشد. «... ما بودیم و در حدود سه هزار نفر افراد خسته و گرسنه بدون اسلحه کامل و در مقابل ما چهار رژیمان کاملا مسلح انگلیسی با پیاده نظام و توپخانه کامل... تنها چیزی که باعث نجات ما شد همان تاکتیک معروف ناپلئون در جنگ مارنگو بود... جناح راست را سپردیم به خدابیامرز سلطانعلی خان... جناح چپ را به خدابیامرز علیقلی خان... خودم هم فرماندهی سواره نظام را بر عهده گرفتم... البته چه سواره نظامی... چهارتا یابوی چلاق گرسنه».1 در اینجا مش قاسم وارد کارزار تبلیغاتی دایی جان ناپلئون می شود و در عین تملق گویی سخنان او را تایید می کند: «... اما آقا خدا بیامرزدش، آن اسب کهر شما خودش پای چهل تا اسب درمی آمد... پنداری رخش رستم بود... یک رکاب بهش می کشیدند و مثل عقاب از بالای کوه و دره پرواز می کرد»2.

آنچه مش قاسم فاقد آن است، آرزو است. آدمی تا مادامی که آرزویی نداشته باشد در خود باقی می ماند و موقعیت خود را پذیرا می شود، در حالی که آرزو انسان را به کوشش در راه برآوردن آن وامی دارد و به این گونه زندگی آدمی با کار برای تغییر وضع خود همراه می شود. با کار به مثابه کنش اصلی است که آدمی از جهان «بودن» به «شدن» می رسد و در پی آن با «شدن» زمان و تاریخ پدید می آید. در اینجا لازم است درباره آرزو تاملی ولو اندک صورت گیرد. معمولا آرزو را طلب یا خواست چیزی تعریف می کنند. این تعریفی درست اما ناکافی است؛ آرزو تا مادامی که موضوعش چیزی مادی است، یعنی چیزی که صرفا به وسیله حواس درک می شود، آرزو به حساب نمی آید. به بیانی دقیق تر، آرزو آنگاه آرزو می شود که به چیزی غیرمادی تعلق گیرد و موضوعش آرزوی دیگر باشد، آرزویی که از جهان محسوسات عبور می کند تا سوژه «آرزومند» من شود و تشخص پیدا کند. با این تعبیر از آرزو، آنچه در مش قاسم دایی جان ناپلئون وجود ندارد و حتی در ظاهر نیز به چشم نمی آید، همانا «تشخص» است، این بار تشخص نه صرفا به ظاهر مش قاسم بلکه بیشتر از آن بابت است که او فاقد آرزو است و «بود» خود را ترجیح می دهد تا زندگی اش کما فی السابق در مدار گذشته باقی بماند. با این حال و به رغم آنکه مش قاسم آرزویی در سر ندارد و ظاهرا بود و نبودش یکسان است، اما آن هنگام که نیک به موضوع می نگریم درمی یابیم که اتفاقا وجود مش قاسم برای حفظ مناسبات یا در واقع وضع موجود نه تنها لازم بلکه حیاتی است؛ جز این سیاست دایی جان ناپلئون به بن بست می رسد و استمرار نمی یابد. در اینجا متوجه تفاوت میان دایی جان ناپلئون و مش قاسم می شویم؛ به این معنا که دایی جان ناپلئون به موقعیت خود آگاه است، او به رغم آنکه در مواردی زیاد وجود مش قاسم را نادیده می گیرد، او را تحقیر می کند و گاه تا مرز اخراجش پیش می رود، اما خوب می داند که بدون مش قاسم چشم اندازی وجود ندارد. در حالی که مش قاسم به رغم جایگاه مهمی که دارد، از آنجا که به موقعیت خود آگاهی ندارد نمی تواند دریابد که او این توانایی را دارد که «من» شود و «تشخص» پیدا کند، از این رو در موقعیت خود باقی خواهد ماند.

منبع: روزنامه شرق