این روزها در ایران شعر معاصر عرب محبوبیتی بیش از گذشته دارد. شاید مهم ترین دلیلی که برای این استقبال بتوان برشمرد، دقت و استادی مترجمانی است که هم زبان مبدا را به خوبی می شناسند و هم زبان مقصد را. سعید هلیچی یکی از آنها است. برگردان های هلیچی از ادبیات معاصر عرب هم در زمره پرفروش ترین کتاب های کشور بوده و هم بازنشر آثارش در کانال های فارسی زبان در فضای مجازی مورد استقبال قرار گرفته. به تازگی کتاب «در سرم زنی ست» اثر عامر الطیب، شاعر عراقی با ترجمه هلیچی در ایران منتشر شد است. به این مناسبت سراغ او رفتیم و درباره ادبیات معاصر عرب در ایران گفت وگو کردیم.
به نظر می آید امروزه مشتاقان شعر معاصر عرب در ایران طیف گسترده ای از مردم هستند تا جایی که این روزها در شهر شیراز که زادگاه دو تن از شاعران بزرگ پارسی است، شعر عرب بیش از دهه های گذشته محبوب شده. آنها آموخته اند که ساحت ادبیات جایی برای قومیت ستیزی و «دیگری» ستیزی ندارد. دریافته اند که ادبیات، زبان انسانیت است. البته کسب تجربه این نسل از ایرانیان به قیمت سال ها دور ماندن از گنجینه عظیم ادبیات عرب بوده است. دیدگاه شما در این باره چیست؟
بی شک همین گونه است و ماهیت ادبیات همین است. ادبیات و خصوصا شعر فراتر از نژادها و مرزهاست. من کتابفروشی را می شناسم که خودش شاعر و مترجم است. او به من گفت هنگام مطالعه کتاب «تاریخ اندوه» که گزیده ای از اشعار عدنان الصائغ شاعر عراقی به ترجمه بنده است، بی امان می گریسته، درحالی که شعرهای آن کتاب مربوط به دوره خاصی از تاریخ عراق بود اما باتوجه به قرابت زیستی ما در خاورمیانه، رنج ها و غم ها و شادی ها شبیه به هم هستند و این مهم ترین دلیل پیروزی ادبیات بر دیوارهای سست نژادپرستی و مرزهاست که عده ای می خواهند این دیوارها محکم تر شوند و مردم جهان را از یکدیگر دور کنند. بی شک شعرهای محمود درویش هم طی این سال ها طرفداران بی شماری پیدا کرده است که من خواستم در حد توان خود این شاعر سترگ را به جامعه ادبیات دوست کشور معرفی کنم و کتاب «تاریخ دلتنگی» نقش بسزایی در این امر داشته است؛ چراکه این کتاب فقط در 50 صفحه به زندگی ادبی و شخصی درویش پرداخته و 30 شعر از کتاب های گوناگون جناب درویش هم در این کتاب آمده است و با استقبال خوب مخاطبان مواجه شده است.

به نظرتان اشعار نزار قبانی و محمود درویش چه ویژگی هایی دارند که در میان انبوهی از آفریده های ادبی شاعران معاصر جهان عرب بیشتر مورد استقبال قرار گرفته اند؟ البته ممکن است پیش فرض من در این پرسش را قبول نداشته باشید و بر این باور باشید که این دو گوی سبقت را از دیگر هم عصران خود نروبوده اند. در آن صورت باز هم نمی توان منکر شد که در میان فارسی زبانان این دو از همه شناخته شده تر و محبوب تر هستند. چرا؟
در وهله اول خود شعر. شعر خوب، شعر زیبا، شعر قوی راه خودش را پیدا می کند و شعر خوب راهش به سوی قلب هاست و این امر باعث جاودانگی یک شعر یا شاعر می شود. شعرهای نزار قبانی و محمود درویش مثال خوبی برای این ماجراست. گرچه شعرهای این دو شاعر بزرگ در بسیاری از مواقع متفاوت است و مخاطبان این دو شاعر هر کدام را به شیوه خاص خود می شناسند اما بی شک یکی از مهم ترین دلایل شناخت این دو شاعر زندگی شخصی آنها و شعرهایی است که در این مورد سروده شده و نقش بسزایی در رواج و انتشار اشعارشان در کشورمان داشته است. جایی که نزار قبانی در سوگ معشوقه اش بلقیس شعر باشکوه خود را جاودانه می کند و از آن طرف مصاحبه ها و اشعار محمود درویش در فراق معشوقه اش ریتای یهودی. تمام اینها باعث شده است که اشعار این دو شاعر بزرگ در کشور و خاورمیانه و جهان رنگ و بوی خاصی به خود بگیرد.

هنگامی که پاره هایی از اشعار معاصر عرب را می خوانم، سرزمین را همچون معشوقه ای در زبان و قلم این ادیبان می یابم که ویژگی های انسان گونه دارد: «چشمانت به زیبایی قدس است، هزار دشمن در پی اشغال آن است.» یا شاعری دیگر پهنه سرزمین زادگاهش را به پیکر دختری تشبیه می کند. چنین رویارویی با مقوله موطن، چگونه و چرا در شعر معاصر شکل گرفت؟
در حوزه ادبیات یکی از عوامل مشترک میان شاعران خاورمیانه، داشتن خاستگاه سیاسی و اجتماعی مشترک است. این خاستگاه تحت تاثیر جریان ها و شرایط گوناگون منطقه همچون قضیه فلسطین در جهان عرب است که اکثر شاعران و هنرمندان عرب به آن پرداخته اند و در اشعار خود به جست وجوی آزادی برای کشور فلسطین و مردمانش بوده اند. اساسا در مورد تاریخ پیدایش مفهوم «وطن» در شعر معاصر نیز باید گفت که وطن در شعر شاعران معاصر نمود بارزی دارد و با مفهوم اجتماعی گره خورده است. در شعر این شاعران می توان به عناوینی چون وطن و جهل، وطن و فقر، وطن و مردم و... اشاره کرد که موضوع جهل و فقر و غفلت از برجسته ترین موضوعات شعری آنها به شمار می رود. پیدایش مفهوم وطن و پررنگ تر شدن آن، با بیشتر شدن مسائل و مشکلات سیاسی و اجتماعی همراه شده است. فقر، عقب ماندگی، مشکلات زنان و حقوق آنها و نابرابری از موارد شایع دوران معاصر ماست که در شعر شاعران کنونی حضور قابل توجهی دارد.

با توجه به اینکه آثاری از محمود درویش را به فارسی برگردانده اید پرسشی صرفا درباره اشعار و... دارم. به نظر می رسد این شاعر فلسطینی جهان بینی اش را در پوسته مضامینی مانند وطن پنهان کرده است. برای روشن تر شدن بحثم گریزی می زنم به شعر «لاعب النرد.» در فرازی از این شعر می گوید «شاید زیتونی می شدم/ شاید معلم جغرافیا یا کارشناس سرزمین مورچگان/ یا نگاهبان پژواک/ کیستم من که با شما سخن می گویم؟» گویی او به خوانشی از نظریه تناسخ باور داشته و حلول خود در هر چیزی را محتمل می دانسته. حال آنکه در خوانش کمتر عمیق شعر این تصور به وجود می آید که زیتون نماد فلسطین است و این شعر صرفا برای این مضمون سروده شده. در فرازی از همین شعر می گوید «برد من از زندگی، تنها هوشیاری بود/ نه برای اینکه از شب مهتاب کام جویم/ بلکه شاهدی باشم بر کشتار». در اینجا نیز انگار منظور درویش فراتر از کشتار فلسطینیان است. او به ویژگی آدمی به عنوان موجودی آگاه به رنج خود اشاره دارد. به عبارتی، محمود درویش انگار از نمادهای فلسطین برای بیان دغدغه های جهان شناسانه خود بهره می برده. آیا درست فهمیده ام؟
تردیدی نیست که محمود درویش با اشعار وطن دوستانه خود نقش بسزایی در شناساندن فلسطین به جهان دارد و به گونه عجیبی پرچم افراخته شعر پایداری است. وقتی مخاطب برای اولین بار شعر محمود درویش را می خواند، به وجد می آید و احساس می کند آنچه نیازهای حسی و اخلاقی او را برمی آورد، از او دریافت کرده است. خصوصا برای یک فلسطینی که در شعر درویش تراژدی و در عین حال آرزو و امید او را می بیند و حماسه مبارزه و بیان اصیل هویت ملی خود را زندگی می کند. وقتی برای بار دوم آن را می خواند، ابعاد عمیق تری را در آن کشف می کند و پس از هر مطالعه این گونه است. شعر درویش با مکررخوانی تمام نمی شود. از این رو به نظر می رسد موضوع پرداختن به محمود درویش و شعر او به دلیل قدرت شعری و عمق معنایی، کاری دشوار و طاقت فرساست. تنها زمانی می توان بر این دشواری غلبه کرد که مولفه های فرهنگی، شناختی، سیاسی و انسانی درویش که اساسا اجزای شعر او هستند، برچیده شود. مثلا اگر درویش به اندازه کافی از روایت صهیونیستی و چگونگی ساختن آن آگاهی نداشت و اگر درویش از فرهنگ اسراییل آگاهی کافی نداشت، این توانایی را و خلاقیت در بیان عمیق و آگاهانه هویت ملی و فرهنگی مردم فلسطین را هم نمی داشت. همچنین اگر او با تاریخ و ادیان و فلسفه آشنایی نداشت، نمی توانست به این هویت بعد انسانی و کثرت گرایی خیره کننده و تسامح و پذیرش دیگری بدهد. آگاهی او زود به بلوغ رسید و «نکبه» فلسطینی در سال 1948 در شعر او به تراژدی حماسی با ذوق اساطیر یونان باستان و سومری درآمیخت. درویش یک فلسطینی بود با تمام معنی فلسطین از نظر تاریخ و تنوع تمدنی، فرهنگی و مذهبی. او با شعرش امتداد و بیان این فلسطین است. درویش که به فلسطینی گری خود وابسته است و ریشه در آن دارد، جوانی خود را به عنوان یک مارکسیست و عضوی از حزب کمونیست را همراه امیل حبیبی، امیل توما، توفیق زیاد، سمیح القاسم و دیگران آغاز کرد. به عنوان یک مارکسیست نسبت به ستمدیدگان و زحمتکشان، عدالت اجتماعی و برابری کامل بین مردم فلسطین تعصب و در برابر استثمار، بی عدالتی، نژادپرستی و افراط گرایی کور موضع گیری داشت. خروج او از فلسطین، اوایل باعث شد که با فرهنگ های عرب و تجربیات روشنفکران عرب آشنا شود و از طریق رفت و آمد بین چندین کشور به شناخت خوبی از فرهنگ های بین المللی دست یافت و به نویسندگان امریکای لاتین بسیار نزدیک شد. اگرچه او یک مارکسیست است و همان طور که خودش می گوید تحت تاثیر شعر لورکا بوده است اما در فرانسه و اروپا نیز اگزیستانسیالیسم هایدگر و سارتر را با توجه به مسوولیت فرد در قبال تصمیمات، انتخاب ها و اعمالش از نزدیک مطالعه کرده است. شعر درویش از این همه کثرت گرایی فرهنگی و فکری و میهن پرستی فلسطینی اش که در دامانش بود، شکل و محتوای خود را گرفت و به این عمق که به چاه تمام نشدنی آب می ماند، رسید. نبوغ محمود درویش این است که شعرهایش را به خانه های فلسطینی ها تبدیل کرد. خانه ای برای آوارگانی که در جست وجوی وطن و خانه شان بودند. اوج فلسفی درویش با مجموعه اشعار اثر پروانه پدیدار می شود. شاید منظور درویش مبارزه ملی فلسطین بوده است. هرقدر هم که بی عدالتی بزرگ باشد و هرقدر هم که مشکلات و موانع آزادی و استقلال مردم فلسطین بزرگ باشد، او مانند اثر پروانه ای است که دیده نمی شود اما از بین هم نمی رود. او سعی می کند از غیرممکن ها امید بیافریند. شعر به طور خاص براساس یک ایده فلسفی، ریاضی و فیزیکی مرتبط با جاذبه نامرئی سروده شده است. او می گوید: «رد پروانه دیدنی نیست/ رد پروانه ای زدودنی نیست». پس از چندین بار خوانش شعر محمود درویش، به سختی می توان تصمیم گرفت کدام یک بر دیگری چیره شود، شاعر یا فیلسوف؟ برای من شاعر فیلسوف است، زیرا شعر او با وجود شکوه و تسلطش بر تمام فنون نمایانگر فلسفه ای یکپارچه است که مبتنی بر ایده آزادی و رهایی است. از طریق مبارزه حماسی و از طریق اندیشه.

اخیرا کتاب شعر «در سرم زنی ست» از عامر الطیب با ترجمه شما منتشر شد. او چگونه شاعری است و مهم ترین ویژگی هایش از نظر شما کدامند؟
این شاعر عراقی متولد 1990 در شهر الصویره استان واسط است. او عضو اتحادیه عمومی نویسندگان عراق است و اولین مجموعه خود را با عنوان «اکثر من موت بإصبع واحده» توسط اداره عمومی کتاب مصر منتشر کرد. سپس مجموعه دومش «یقف وحیدا کشجرتین» را منتشر کرد که برنده مسابقه ادبی اتحادیه عمومی نویسندگان عراق در سال 2018 برای نویسندگان زیر 35 سال شد. سومین مجموعه او توسط موسسه انتشارات و توزیع الامینه در تونس منتشر شد که عنوان آن «کریات الدم الخضراء» بود. چهارمین مجموعه شعر او با عنوان «البقیه فی حیاه شخص آخر» توسط انتشارات خطوط و ظلال در اردن منتشر شد. عامر الطیب مجموعه شعرهای دیگری هم دارد مانند «لیس من اجل تشواتغ تسو فقط»، «الافعال الماضیه إلی الابد» و «سماء بعیده کقبر مفتوح». شعرها و نوشته های دیگری هم از او در روزنامه های عربی منتشر و بعضی از آنها به انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی و کردی ترجمه شده اند. ترجمه بنده از «در سرم زنی ست» نخستین کتابی است که از این شاعر در ایران و به زبان فارسی منتشر شده است. اهمیت شعر عامر الطیب در این است که وقتی آن را می خوانیم مستقیما از یکنواختی خارج می شویم، زیرا همان طور که ژان کوکتو گفت: «شعر در جهانی که فقط به شایعات اهمیت می دهد وجودی نمی یابد.»

این اعتراض به شعر که توسط عامر الطیب و گروهی از شاعران نثر امروز در جهان عرب انجام می شود، تلاشی سترگ است که از شعر محافظت می کند و آن را از غول جهانی که همان تکرار مکررات است، مصون می دارد. تعدد معنا، باز بودن افق تفسیر و انتقال دایمی قدرت در شعر بین شاعر و خواننده که قادر است شاعر اصلی را به طور نمادین فراموش کند تا در درون او شاعری نو خلق کند، چنان که اکتاویو پاز گفت. خواندن اشعار عامر الطیب، آگاهی را برای نوآوری روشی جدید و آزاد برای فهم برمی انگیزد و عمل خواندن به تمرین بینش و ذوق درجه بندی رنگ ها تبدیل می شود. مثل آنجا که نوشته: «عشق نه شبیه درختان اقاقیاست/ و نه قرص های مرفین/ و نه شبیه رقص در سالنی خالی/ شبیه روشنایی آفتاب سقوط کرده/ بر پنجره است/ شبیه مه که پایانش را نمی دانم/ دقیقا شبیه به خودم...»

شعرهایی غافلگیرکننده و بکر که در الگوهای آماده، ایده های از پیش ساخته شده و پایان های شناخته شده دست می برند. هر کس به هر یک از شعرهای این شاعر عراقی دقت کند، مقدار زیادی از برانگیختگی حقیقی در واقعیت را درمی یابد. شعرهایی که به مثابه پادزهر عمل می کنند، پادزهری برای جهانی ایستا که نه مرگ می تواند آن را تغییر دهد و نه زندگی، جهانی واحد و یکپارچه، جهانی که هر روز به سوی یکنواختی و وحدت زبان و ادراکات و مفاهیم پیش می رود. جهانی خالی از شعر و بیش از پیش ایستا. می نویسد: «به پیکاسو نیز گفتم: / کبوتر نشان صلح نیست/ او حشرات/ کرم ها/ و حلزون هایی را می خورد/ که رویای زندگی دارند/ آن هم نهایتا پنج سال.../ آقای پیکاسو کبوتر موجودی است/ همچون امریکا.../ زن، زن، زن/ هر آنچه که ما/ بلا بر سر زمین آورده ایم را دیده/ و همچنان اصرار بر دیدارمان دارد...»

منبع: روزنامه اعتماد